چین همچنان با تمام قوا پیش می‌رود و برنامه‌هایش را یکی پس از دیگری اجرایی می‌کند تا بتواند سلطه‌ای را که درنظر دارد، مهیا کند. «هوش جغرافیایی» جلوه‌ای نوظهور از نفوذ جهانی چین است که دولت این کشور تلاش می‌کند با راهکارهایی تسلط خود را بر کشورهای مختلف دنیا بیشتر کند.
تا سال‌ها آمریکایی‌ها بر دنیا سلطه داشتند و از نظر علمی خود را ابرقدرت می‌دانستند. اما در سال‌های اخیر، چینی‌ها هم وارد گردونه رقابت شده‌اند و سعی دارند گوی سبقت را از آمریکایی‌ها بربایند. آمریکا سال‌های متمادی به‌عنوان نخستین کشور تولیدکننده علم در دنیا شناخته می‌شد اما سال گذشته بود که بعد از سال‌ها، چین در رده نخست رتبه‌بندی کشورها قرار گرفت و توانست توجه دنیا را به خود جلب کند. اما این پایان راه چینی‌ها نیست بلکه دولت این کشور برای پیشبرد اهداف خود برنامه‌ای درازمدت درنظر گرفته که چند سالی است از شروع آن می‌گذرد و ماحصل آن هم رتبه نخست چین در تولید علم دنیا بود که سال گذشته محقق شد. چین همچنان با تمام قوا پیش می‌رود و برنامه‌هایش را یکی پس از دیگری اجرایی می‌کند تا بتواند سلطه‌ای را که درنظر دارد، مهیا کند. «هوش جغرافیایی» جلوه‌ای نوظهور از نفوذ جهانی چین است که دولت این کشور تلاش می‌کند با راهکارهایی تسلط خود را بر کشورهای مختلف دنیا بیشتر کند. تسلط این کشور در الگوهای آموزش عالی، تحقیق و نوآوری در مناطق جغرافیایی مطرح شده است. گاهی اوقات، این تسلط با قدرت نرم تسهیل می‌شود؛ اما این هوش جغرافیایی با تسلط هوش جهانی چین بر کشورهای مختلف فراهم می‌شود. تمرکز چین بر تقویت چشمگیر موسسات دانشگاهی و تحقیقاتی چین و رشته‌های مختلف دانشگاهی شامل مفاهیم و نظریه‌هاست که ویژگی‌های چینی بودن آنها را نشان می‌دهد. بنابراین، درحالی‌که قدرت نرم ابزاری برای موفقیت در سیاست جهان به شمار می‌رود، این هوش جغرافیایی نمادی از تاج دانش است. هوش جغرافیایی، برخلاف قدرت نرم ایجادشده که روی نوع تفکر و نظرات دیگر کشورها تأثیر می‌گذارد.
برنامه‌های هوش جغرافیایی
جنبش آموزش حرفه‌ای: دولت چین در برنامه‌هایی که برای تسلط بر دنیا از طریق هوش جغرافیایی درنظر گرفته، راهکارهایی را درپیش گرفته است. نخستین طرحی که درنظر دارد، ابتکار کمربند و جاده (BRI) است. این برنامه که نوعی اقدام آموزشی است، از سال ۲۰۱۶ و با هدف شکل‌دهی به خطوط همکاری آموزشی بین کشورهای شرکت‌کننده در طرح (BRI) آغاز شد که با حمایت از نقش فعال و نمونه برای بخش آموزشی چین تعیین شده است. این برنامه مشترک در موافقتنامه‌های فراملی چین در زمینه آموزش اجرایی می‌شود. علاوه‌بر این، برنامه دیگری تحت‌عنوان جنبش آموزش حرفه‌ای چین ۲۰۲۳-۲۰۲۰ نیز در دستورکار دولت این کشور قرار گرفته که به‌دنبال ایجاد یک ایدئولوژی، گفتمان، سیاست و سیستم عملی براساس ویژگی‌های چین برای گسترش حضور این کشور در خارج است. چین در سال ۲۰۲۰ علاوه‌بر کارگاه‌های موجود در تایلند، پاکستان و انگلستان، کارگاه‌های مهارت‌های حرفه‌ای خود را در ۱۰ کشور آفریقایی نیز تأسیس و راه‌اندازی کرد. این کارگاه‌ها نوعی مدل پروژه نوآوری در عملکرد مهندسی را اشاعه می‌دهند که در «تیانجین» توسعه یافته است و در میان مدل‌های دانشگاه‌های غربی که در سطح جهانی مستقر شده‌اند، نام تجاری حرفه‌ای چین را با خود یدک می‌کشند.
مانور روی دانشگاه‌های برون‌مرزی: دومین طرحی که چینی‌ها درنظر دارند، رویکرد «برون‌مرزی» چین است که با بین‌المللی شدن آموزش عالی از طریق پردیس‌های خارج از کشور مانند پردیس دانشکده تجاری HSBC دانشگاه «پکینگ» در آکسفورد و تبادل نوآوری‌های جهان در سیاتل به‌عنوان مشارکت میان دانشگاه «واشنگتن» و دانشگاه «تسینگوآ» خود را نشان می‌دهد. باوجود این، درحال‌حاضر، حضور دانشگاه‌های چینی در خارج از کشور به‌شدت تحت‌الشعاع آمریکاست و این رویکرد در مجارستان نسبت به افتتاح شعبه دانشگاه «فودان» با مخالفت عمومی و شکست روبه‌رو شده است. رویکرد «برون‌مرزی» را می‌توان در بخش فعالیت سایبری چین به‌عنوان مسیری امیدوارکننده برای هدایت جاه‌طلبی‌های آن مشاهده کرد. چن بائوشنگ، وزیر آموزش چین می‌گوید: «ما به‌تدریج یک مدل توسعه منحصربه‌فرد آموزش آنلاین را ایجاد کرده‌ایم. در دوران پس از همه‌گیری، آموزش در چین وارد مرحله جدیدی از توسعه با کیفیت بالا شده که در آن، ابعاد تازه‌ای از آموزش آنلاین ادغام شده است.»
پیشگامی در تولید دانش: سومین طرحی که دولت چین برای پیشبرد و تسلط این کشور در دنیا درنظر گرفته، پیشگام شدن در تولید دانش و افزایش تأثیر تحقیقات و پژوهش کشور برای توسعه قدرت فکری است که از اهمیت بالایی برخوردار است. چین مصمم است هژمونی غرب را در آموزش و تحقیقات و پژوهش‌های عالی از بین ببرد. این روند کاری را می‌توان با نگاه به اعداد و ارقام اخیر و بررسی دستاوردهای درخشان سال‌های اخیر مشاهده کرد.
جایگاه علمی چین در دنیا
چین مهم‌ترین مقصد آسیایی برای دانشجویان بین‌المللی است، به‌طوری‌که شمار دانشجویان خارجی در سال ۲۰۱۸ به ۴۹۲ هزار و ۱۸۵ نفر رسید. دانشجویان کشورهای عضو طرح «ابتکار کمربند و جاده»، در بورسیه‌های دولت چین در سال ۲۰۱۷ به‌طور تقریبی سهم ۶۶درصدی داشتند. علاوه‌بر این، دانشگاه‌های چین طبق رده‌بندی پایگاه تایم، در جمع ۲۰ دانشگاه برتر دنیا قرار گرفته و دانشگاه «تسینگوآ» و دانشگاه «پکینگ» رده شانزدهم برترین‌ها را از آن خود کرده‌اند. طبق داده‌های پایگاه Web of Science که بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۷ منتشر شد، چین با ۱۹.۳۵ میلیون استناد، در رتبه دوم استنادات قرار دارد، درحالی‌که محققان آمریکایی با حدود ۶۶.۴۵ میلیون استناد رتبه نخست را از آن خود کرده‌اند. در فهرست پایگاه Web of Science در سال ۲۰۱۹، محققان چین دومین مقام را از نظر میزان استنادها به دست آوردند. چین درحال‌حاضر، در زمینه ارائه پرونده‌های ثبت اختراعات بین‌المللی برترین کشور دنیا شناخته می‌شود. هزینه‌های این پرونده‌ها برای تحقیق و توسعه با دلار آمریکا، از ۴۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ به ۵۱۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته و به این ترتیب در رتبه دوم جهان قرار گرفته و از اتحادیه اروپا پیشی گرفته است. همچنین چین به‌عنوان یکی از برترین کشورها در زمینه هوش مصنوعی شناخته می‌شود، به‌طوری‌که توانسته پلتفرم منبع باز Dubhe هوش مصنوعی را راه‌اندازی کند. این پلتفرم توسط آزمایشگاه «ژجیانگ» و دانشگاه «ژجیانگ» توسعه داده شده است.
اثرگذاری در کشورهای درحال توسعه: به‌عنوان چهارمین طرح، با راه‌اندازی طرح «ابتکار کمربند و جاده»، استراتژی چین این است که تأثیر پژوهش‌ها را در کشورهای درحال توسعه احساس کند. به‌عنوان مثال، در سال ۲۰۱۷، آکادمی علوم اجتماعی چین، اتاق فکری را در مجارستان به نام «موسسه چین- اروپای مرکزی و شرقی» با هدف ارتقای مبادلات دانشگاهی بین چین و کشورهای اروپای مرکزی و شرقی راه‌اندازی کرد. شایان ذکر است که تحقیقات علوم اجتماعی چین اغلب به‌دلیل محدود بودن به منشور ایجادشده از سوی رژیم کمونیستی ارتقا می‌یابد. در این زمینه، برنامه‌های پیشگیرانه‌ای برای برقراری ارتباط میان اندیشه اجتماعی چینی و نوآوری در غلبه بر مشکلات مشترک بشریت طراحی شده است.
نقش آکادمی علوم: پنجمین طرح دولت چین این است که آکادمی علوم چین سرپرستی بسیاری از پروژه‌ها را در کشورهای شرکت‌کننده در طرح ابتکار کمربند و جاده برعهده دارد و علاوه‌بر این، از سال ۲۰۱۳، حدود ۲۶۸ میلیون دلار به بهبود و ارتقای این طرح کمک کرده و حدود ۵۰۰۰ نفر از افراد دارای دانش علمی سطح بالا را مورد آموزش قرار داده است. آکادمی علوم چین تحت لوای طرح «ابتکار کمربند و جاده» مراکزی را در آمریکای جنوبی، آفریقا، آسیای میانه، آسیای جنوبی و آسیای جنوب‌شرقی در زمینه‌هایی چون نجوم، تحقیقات و آموزش، محیط‌زیست، توسعه دارو، آب‌وهوای فضا، تنوع زیستی و همکاری نوآورانه ایجاد کرده است. معیار اندازه‌گیری این ابتکارات باید به‌طور ایده‌آل با نتایج مشخص برای کشورهای میزبان تعیین شود. درمورد چین، به‌طور قطع، این دیدگاه در کنار پیام ارتباط مشترک فعالیت‌های علمی آن رشد یافته است.
جاده ابریشم دیجیتال
چین در کنار این چند راهکار ارائه‌شده برای تسلط بر دنیا، برنامه‌ای تحت‌عنوان «جاده ابریشم دیجیتال» برای افزایش ارتباطات مخابراتی در سراسر جهان در دستورکار خود دارد. دولت چین در این طرح، زیرساخت‌های دیجیتالی جهانی را متکی به تأمین‌کنندگان چینی و استانداردهای فنی تحت‌تأثیر درنظر می‌گیرد. این تصویر می‌تواند چین را در برقراری نظم جهانی دیجیتال پیشرو کند. کشورها اغلب برای کمک به صنایع فناوری‌های خاصی را در برنامه‌های توسعه بین‌المللی خود گنجانده‌اند. چین درحال‌حاضر این کار را با فناوری‌های اینترنتی انجام می‌دهد. در سال ۲۰۱۵، چین، راه ابریشم دیجیتال را به‌عنوان پروژه‌ای عظیم برای دیجیتالی شدن در سراسر جهان در قالب بخشی از ابتکار زیرساخت طرح کمربند و جاده راه‌اندازی کرد. طبق طرح راه ابریشم دیجیتال، شرکت‌های زیرساخت اینترنت چینی، به‌ویژه هواوی، حضور جهانی خود را گسترش داده‌اند. همراه با گسترش فناوری‌های چینی، تأثیر بیشتر چین بر استانداردهای فنی می‌تواند قوانین دسترسی و استفاده از اینترنت را برای سال‌های آینده شکل دهد. استفاده از کمک‌های توسعه‌ای برای تأمین منافع خود موضوع جدیدی نیست. پروژه راه ابریشم دیجیتال برای صنایع فناوری دیجیتال کاری مشابه انجام می‌دهد. ترجیح صنایع داخلی در برنامه‌های توسعه‌ای ذاتا چیز بدی نیست. بااین‌حال، عنصر منافع شخصی کشورها باید واضح و شفاف باشد. چنین وضوحی می‌تواند به همه طرف‌های درگیر کمک کند تا منافع را به‌طور عادلانه‌ای تنظیم کنند. این شامل نهادهای چند جانبه، مشاغل خصوصی و جامعه مدنی می‌شود. این تلاش برای تسلط بر مخابرات جهانی بسیار فراتر از مزیت اقتصادی آن است. نتیجه تعیین می‌کند که فضای مجازی چگونه اداره خواهد شد. درواقع، انتخاب یک فناوری خاص، پیامدهای سیاسی به‌دنبال داشته و اغلب از انگیزه‌های سیاسی ناشی می‌شود.
همکاری یا رویارویی؟
بدون‌شک، مأموریت چین برای تبدیل شدن به رهبر جهانی در حوزه آموزش عالی و پژوهش یک فرآیند طولانی و پرپیچ‌وخم و طول و دراز است. از یک‌سو، منتقدان، قدرت نوآوری چین را به‌دلیل سرقت ادعای مالکیت معنوی آمریکا بی‌اعتبار تلقی می‌کنند و از سوی دیگر، رویارویی بین آمریکا و چین بر همکاری این دو کشور در زمینه‌های مختلف هنری و صنعتی مانند هوش مصنوعی، محاسبات کوآنتوم و نیمه‌رساناها سایه انداخته است. همچنین کمیسیون اروپا، چین را رقیب سیستماتیک اتحادیه اروپا معرفی کرده و خواستار روابط پژوهشی سودمند و متقابل بین چین و اتحادیه اروپا شده است. به این ترتیب، چالش‌های همکاری علمی بین‌المللی چین در راه است، هرچند لزوما قابل‌حل نیست. دست‌کم، در منطقه «آسئان» (انجمن ملل جنوب‌شرق آسیا»، همکاری‌های پژوهشی چین افزایش یافته است. قابل‌توجه است که منطقه خودمختار «گوانگشی ژوانگ» در پروژه‌های تحقیقاتی علمی خود، دانشمندان جوان کشورهای «آسئان» را در امتداد مسیرهای «ابتکار کمربند و جاده» مشارکت می‌دهد. چین با توجه به اینکه در سال ۲۰۱۸ تنها ۲.۴ محقق به ازای هر ۱۰۰۰ نفر داشته، باید پایگاه سرمایه انسانی خود را تقویت کند. این درحالی است که تعداد محققان آمریکایی ۹.۸ به ازای هر ۱۰۰۰ نفر اعلام شده است. تمرکز دیگر دولت چین روی تقویت قدرت نوآوری‌های نظری این کشور است. رئیس‌جمهور چین از محققان چینی خواسته ایجاد فلسفه و علوم اجتماعی مبتنی‌بر ویژگی‌های چین را تسریع کنند. محدودیت‌های معرفت‌شناختی مغایر با رشد کامل دانشی است که توسط دولت چین شکل گرفته و نیازمند پیگیری فکری قاطع است. جالب است که در گزارش ماه می۲۰۲۱ درمورد دستاوردهای مرکز ملی اسناد فلسفه و علوم اجتماعی چین اشاره شده که این کشور بیش از ۱۰۰۰ کاربر سازمانی خارج از کشور دارد که در سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۱ بین ۱۸۳ کشور و منطقه توزیع شده‌اند. «هوش جغرافیایی» ابزارهای منافع ملی را از طریق «جنگ روانی» تکمیل می‌کند. به‌عنوان مثال، چین با این رویکرد، با تلاش برای پیشبرد موقعیت خود در موضوع دریای چین جنوبی از طریق مراکز تحقیقاتی پیشرو و اتاق‌های فکر در جنوب‌شرقی آسیا اقدام می‌کند. علاوه‌بر این، چین برای تعالی و پیشبرد مجلاتی با حوزهSTEM مجلات علمی داخلی خود را برای شرکت در مسابقه جهانی تعالی آماده کرده است. البته هنوز هم نقاط‌عطفی در مسیر انتخاب مجدد منطقه موردنظر برای تسلط چین به دست نیامده اما چین مسیر خود را انتخاب کرده و قرار است طبق برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، تسلط خود را بر مناطق مختلف جهان گسترده کند.