چین در سال ۲۰۱۹ با ۳۴ پرتاب در رتبه نخست و بالاتر از آمریکا با ۲۷ پرتاب قرار گرفت یعنی هر ۱۰ روز یک پرتاب! در سال ۲۰۱۸ ایران با ۱۴۲ میلون دلار کمتر از عربستان با ۱۶۵، امارات با ۳۸۳ و ترکیه با ۲۷۶ میلیون دلار در صنعت هوافضای خود هزینه کرده است!
مقام معظم رهبری در دیدار با نخبگان و استعدادهای برتر علمی در سال 1397 با تاکید بر «ضرورت ارتباط علمی با کشورهایی که در مسیر رشد جهشی قرار دارند»، متذکر شدند: «این‌گونه کشورها عمدتاً در آسیا هستند، بنابراین باید نگاهمان به شرق باشد نه به غرب ضمن اینکه نگاه به غرب و اروپا جز معطل ماندن، منت کشیدن و کوچک شدن فایده‌ای ندارد.»
کشور چین با شتاب بسیار زیادی در حوزه‌های صنعت، فناوری، علمی، آموزش، پزشکی و …. در حال توسعه است و سرعت رشد توسعه این کشور به ویژه در حوزه هوافضا چندین برابر کشورهای توسعه‌یافته از جمله آمریکا است.
“علم نافع” عنوان پرونده ویژه‌ای است که در گروه اجتماعی تسنیم دنبال شده و در این پرونده ویژه قرار است به “علم نافع” یعنی علمی که در نگاه مقام معظم رهبری حل‌کننده مسائل کشور است به صورت مبسوط پرداخته شود.
مطالعه و بررسی روند برنامه‌ریزی‌ها، چشم‌اندازها و موفقیت‌های کشورهای توسعه یافته‌ای همچون چین به ویژه در صنعت فضایی، می‌تواند برای کشوری مثل ایران نیز مفید فایده باشد.
در همین رابطه به سراغ دکتر “مهیار نادری” از نخبگان فضایی کشور و از فارغ‌التحصیلان رشته هوافضا از دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی و دکترا از دانشگاه هوافضای پکن رفتیم که به تازگی به همراه تیمی از نخبگان جوان فضایی کشور، کتاب “روند توسعه صنعت فضایی چین” را تالیف کرده‌اند!
مهیار نادری دانشجوی برتر دانشگاه بیهانگ چین در سالهای 2017 و 2019 بوده است و بیش از 5 سال سابقه فعالیت در مراکز مرتبط با صنعت فضایی کشور داشته است و هم اکنون نیز همکار تحقیقاتی دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی است؛ در این گفت‌و‌گو خواهید خواند:
اخراج متخصصان و دانشجویان هوافضای چینی از آمریکا
تدوین برنامه 40 ساله چین برای اعزام به فضا
سامانه ناوبری “بِیدو” چین جایگزین سیستم ناوبری امریکا (GPS)
رسیدن چین به ایستگاه بین‌المللی فضایی بومی تا یک سال آینده!
سبقت عربستان، امارات و ترکیه از ایران برای هزینه در صنعت هوافضا
مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانید:
تسنیم: سابقه کشور چین در ورود به دانش و صنعت هوافضا به چه سالی باز می‌گردد؟
بحث هوافضا در چین به قرن 13 میلادی باز می‌گردد، زمانی که چینی‌ها برای نخستین بار در دنیا از راکت‌هایی که در واقع نیزه‌های خرج‌دار بودند، در جنگ علیه مغول‌ها استفاده کردند و در نتیجه آن، موشکهای اولیه عملاً توسط چینی‌ها اختراع شده است.
اگرچه چین در حوزه پرتابه‌های خرج‌دار پیش‌قدم بود اما توسعه صنعت فضایی چین در دوره نوین، از سال 1949 و بعد از انقلاب این کشور رخ داد؛ در آن دوران، بسیاری از متخصصان چینی در بهترین دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی آمریکا و کشورهای مختلف دنیا مشغول به تحصیل و کار بودند.
6 سال بعد در سال 1955 به دلیل اختلافات میان چین و آمریکا بر سر مسائل جنگ سرد و کمونیسم و…، متخصصان و دانشجویان هوافضای چینی از آمریکا اخراج شدند که به نظر بنده همین امر به نقطه عطفی در صنعت هوافضای چین تبدیل شد؛ دولت چین از این نخبگان اخراج‌شده با آغوشی باز استقبال و به سرعت آنها را حمایت کرد و از آنها برای تقویت توان علمی ــ صنعتی کشور بهره برد؛ این نکته بسیار مهم و حائز اهمیت و شامل درس‌های بزرگی برای بهره‌گیری حداکثری از توان نخبگانی کشور است.
یک سال بعد (1956) نخستین مرکز تحقیقات فضایی چین توسط “چیان سوئه سِن” پدر موشکی چین تاسیس می‌شود و نخبگان گرد هم آمده و شروع به کار می‌کنند؛ چین برای توسعه نخستین نسخه چینیِ موشک روسی آر-2 که خود نمونه کپی‌برداریشده از موشک آلمانی وی-2 (در جنگ جهانی دوم) بود، با شوروی همکاری داشت اما 4 سال بعد (در سال 1960) به دلیل اختلافات چین و شوروی، روس‌ها کارشناسان و متخصصان خود را از کشور چین فراخواندند و متخصصان چینی را نیز از کشور خود اخراج کردند و مجدداً چین تنها شد.
چین از این برهه به بعد با تکیه بر تجربیات خود و استفاده از نبوغ و توانمندی‌های داخلی، به سرعت شروع به مهندسی معکوس موشک روسی آر-2 و توسعه سوخت آن کرد و توانست نمونه چینی را ظرف تنها دو ماه پس از خروج روس‌ها تحت عنوان موشک “دونگفِنگ-1” با موفقیت پرتاب کند!
بعد از این پرتابِ موفق، چینی‌ها با برنامه‌ریزی‌های دقیق، تدوین سندهای توسعه در حوزه‌های مختلف هوافضا، توسعه پرتابگرها، ماهواره‌برها و زیرساختها، توانستند به صورت گام به گام این صنعت را گسترش دهند تا جایی که پس از آزمایش‌های متعدد نهایتاً توانستند نخستین ماهواره بومی خود را در سال 1970 در مدار زمین قرار بدهند که این ماهواره در نوع خود به نسبت ماهواره‌های کشورهای دیگر از جمله شوروی و آمریکا، از نظر کارایی و وزنی بسیار متفاوت بوده و پیشرفت‌های چشمگیری داشت.
علیرغم اینکه در فرهنگ عامه ایرانی‌ها و بسیاری از مردم دنیا، کشور چین به کپی‌کاری معروف است اما با توجه به مطالعات تاریخی و تجربیات شخصی، بنده از نزدیک شاهد بودم که این کپی‌کاری‌ها و مهندسی معکوس‌ها همواره به صورتی بوده است که فناوری موجود را یک پله به جلو برده و فرایند را بر حسب الزامات، بهینه‌تر کرده است که این امر در بیشتر صنایع چین به راحتی قابل مشاهده است.
کشور چین از سال 1970 با نخستین پرتاب فضایی خود، به رده کشورهای صاحب فناوری فضایی اضافه شد و از آن مرحله به بعد شروع به توسعه انواع ماهواره‌برها در کلاس‌های وزنی مختلف با توانایی حمل محموله‌های متفاوت کرد و همزمان فرایند تحقیقات و ساخت انواع ماهواره‌های سنجشی، مخابراتی، ناوبری و آزمایشی را در دستور کار قرار داد که از این راه، تجربیات بسیاری بدست آورد و توانست سبد محصولات خود را گسترش دهد.
تسنیم: نحوه برنامه‌ریزی برای تحقق اهداف ترسیم شده در چین به چه صورت بوده است؟
چینی‌ها با تدوین برنامه‌های بلندمدت 10 تا 40 ساله و نیز برنامه‌های کوتاه‌مدت 5 ساله، چشم‌انداز و برنامه ماموریت‌های فضایی کشور را تعریف و تدوین می‌کنند و همواره بر اساس آن پیش می‌روند؛ به عنوان نمونه، برنامه اعزام فضانورد که در دهه 60 میلادی تعریف شده بود، 40 سال بعد و در سال 2003 با اعزام نخستین فضانورد چینی به فضا محقق شد؛ لازمه و پیش‌نیاز این قبیل موفقیت‌ها، برنامه‌ریزی دقیق، ثبات مدیریتی، تحقیقات پیوسته و پایدار، توسعه متناسب زیرساختها و گسترش توانمندی‌ها در انواع فناوری‌های مورد نیاز است.
توسعه آزمایشگاه‌های تخصصی، پایگاه‌های پرتاب، ایستگاه‌های زمینی و پیشرفت متناسبِ توان صنعت ساخت و تولیدِ کشور در کنار پرورش متخصصان از جمله مهم‌ترین موضوعاتی بود که باید در چین به سرعت توسعه پیدا می‌کرد که همه اینها مواردی بود که همگام با یکدیگر طی برنامه 40 سال توسعه پیدا کرد و در کنار آن هر 5 سال نیز اهداف کوتاه‌مدت تدوین شد تا مطمئن شوند که این اهداف تا چه حد محقق شده است.
برنامه‌های فضایی چین در انواع حوزه‌ها از جمله اعزام فضانورد، ساخت آزمایشگاه‌ها و ایستگاه فضایی، فرود بر سطح کره ماه و انجام کاوش، اعزام کاوشگر به مریخ، ساخت ماهواره‌های ناوبری، سنجشی و مخابراتی و تزریق آنها در مدارهای لئو تا ژئو توسط ماهواره‌برهای بومی توسعه پیدا کرده و امروز چین در همگی این زمینه‌ها به کشوری کاملا مستقل تبدیل شده است.
در تابستان امسال کشور چین با تکمیل شبکه ناوبری ماهواره‌های بومی خود یا همان سامانه ناوبری “بِیدو” با دقت بالا پوشش جهانی ایجاد کرده است؛ افزون بر 300 هزار دانشمند، مهندس و متخصص فنی، از بیش از 400 موسسه، دانشگاه و شرکت از سراسر چین در ساخت و توسعه‌ی این سامانه مشارکت داشته‌اند.
چند سالی است که تراشه‌های مورد نیاز برای دریافت سیگنال‌های ناوبری بیدو در تلفن‌های همراه و گیرنده‌های تولیدی چین لحاظ شده است که این امر به تدریج چین را از سیستم ناوبری آمریکا (GPS) مستقل خواهد کرد!
جالب اینکه از سال گذشته، بیش از 6 میلیون خودرو، 30 هزار خودرو پست، 80 هزار اتوبوس، 7000 هزار کشتی و انبوهی از موشک‌ها و ادوات نظامی چین از سامانه‌ی ناوبری بِیدو استفاده می‌کنند و امروز بسیاری از کشورهای دنیا بویژه کشورهای عضو طرح کمربند و جاده در حال توسعه زیرساخت‌های خود جهت بهره‌مندی از سامانه ناوبری چینی‌ها هستند.
ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی چین نیز کاملاً بومی هستند و از توانمندی‌های داخل در توسعه زیرساختها، شبکه و کاربردها استفاده شده است؛ در موضوع نسل جدید شبکه اینترنت و ماهواره‌های اینترنتی، کشور چین به سرعت در حال توسعه است و اخیراً نیز تعدادی ماهواره‌ی آزمایشی برای ایجاد شبکه اینترنت ماهواره‌ای پرتاب شده و جالب اینکه در حوزه توسعه ماهواره‌های کوانتومی، کشور چین در جهان پیشرو است.
از سال 2011، دولت آمریکا هرگونه همکاری شرکت‌های آمریکایی را با چین در حوزه‌های فضایی تحریم کرده است و جالب اینکه پیشتر نیز، از ابتدای فعالیت ایستگاه بین‌المللی فضایی آمریکا، تاکنون هیچ فضانورد چینی اجازه ورود به این ایستگاه را نداشته است؛ شناخت درست رفتار و سیاست‌های آمریکا از 70 سال پیش، باعث شد تا چینی‌ها از همان اوایلِ تدوین برنامه‌های فضایی خود، در فکر ایجاد ایستگاه فضایی بومی خود باشند که این هدف در طی این همه سال تغییر نکرده است و با پیشرفت‌های گام به گام، متوازن و پایدار کشور، توان صنعت فضایی چین امروز به حدی رسیده که این کشور قرار است تا سال 2022 این امر را محقق کند!
در این راستا تا امروز 2 آزمایشگاه فضایی با موفقیت در مدار زمین قرار گرفته است و ضمن موفقیت‌آمیز بودن آزمایش‌های لازم، فناوری‌های تزریق، ملاقات مداری و بازگشت کپسول با موفقیت به پایان رسیده است؛ مقامات چین همچنین اعلام کرده‌اند که درب ایستگاه فضایی چین پس از راه‌اندازی به روی همه کشورها باز است و همه میتوانند از آن استفاده کنند و نکته قابل توجه اینکه پس از سال 2003 و اعزام نخستین فضانورد، این کشور تا امروز 11 فضانورد خود را با تکیه بر توان داخل به فضا اعزام کرده است!
نمونه موفق دیگر از برنامه‌های فضایی چین، بحث توسعه و پرتاب کاوشگرهای فضایی است که اتفاقا در هفته‌ای که گذشت این کشور پنجمین کاوشگر ماه خود، موسوم به “چانگئه-5” را با کمک ماهواره‌بر بومی “لانگمارچ-5” (بعنوان بزرگ‌ترین و جدیدترین ماهواره‌بر چینی که از پشرفته‌ترین فناوری‌ها در موتور و زیرسیستمها برخوردار است) با موفقیت راهی کره ماه کرده است؛ کشور چین در حالی “چانگئه-5” را برای مطالعه و نمونه‌برداری از ماه اعزام کرد که این اتفاق آخرین بار توسط شوروی 44 سال پیش انجام شده است و اگر کشور چین بتواند این ماموریت را با موفقیت انجام دهد، به دلیل ویژگی‌ها و نوآوری‌های خاصی که لحاظ کرده است، در این زمینه یک دستاورد جدید فناورانه در سطح جهانی ثبت خواهد کرد.
چین در سال 2019، چانگئه-4 را بر روی سطح دورتر ماه یعنی جایی که تا به حال دست بشر به آن نرسیده و برای بشر بصورت مستقیم قابلیت رویت نبود، نشاند؛ پیچیدگی‌های فنی، سناریوها و فناوری‌های پیشرفته به کار رفته در این پروژه در حدی بود که ناسا اذعان کرد که این یک دستاورد بسیار بزرگ برای صنعت فضایی دنیا است و حتی از چینی‌ها درخواست کردند که داده‌ها و اطلاعات مربوطه را در اختیار آنها قرار بدهند که چینی‌ها بر خلاف رفتار آمریکایی‌ها نمونه‌ها، تصاویر و یافته‌های علمی خود را در اختیار ناسا قرار دادند!
در تابستان امسال نیز چینی‌ها نخستین کاوشگر مریخ خود را با نام “تیانوِن-1” با موفقیت به سوی مریخ اعزام کردند که جامعه علمی منتظر رسیدن آن به سیاره همسایه مریخ و دریافت داده‌ها و نتایج تحقیقاتی مربوطه هستند.
تسنیم: از نظر سرمایه‌گذاری در صنعت هوافضا، وضعیت کشور چین و ایران چگونه است؟
چین بعد از آمریکا، دومین کشوری است که در حوزه فضایی بیشترین سرمایه‌گذاری را می‌کند و طبق آماری که در سال 2018 منتشر شد کشور آمریکا با 41 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در صنعت فضایی پیشرو جهان است و کشور چین با 5.8 میلیارد دلار رتبه دوم را دارد البته هر چند میزان سرمایه‌گذاری‌ها بسیار مهم و حائز اهمیت است اما نکته بسیار مهم‌تر، بررسی روند توسعه یک کشور است؛ به عنوان مثال سرمایه‌گذاری فضایی چین در سال 2018 نسبت به 2017، بیش از 550 درصد رشد داشته است یعنی بیش از 5 برابر! که این امر حاکی از اهمیت این حوزه برای چین و در واقع نمایانگر عزم این کشور برای رشد جهشی است.
در مقایسه این آمار با ارقام کشورمان باید بگویم که در سال 2018 (بر اساس منابع منتشر شده غربی)، برای صنعت فضایی ایران نزدیک به 142 میلیون دلار هزینه شده است. نکته جالب اینجاست که عربستان سعودی 165 میلیون دلار، ترکیه 276 میلیون دلار و امارات 383 میلیون دلار برای توسعه صنعت فضایی خود هزینه کرده‌اند که این زنگ خطری است از اینکه کشورهای اطراف ایران با عزم، ثبات، شتاب و پایداری روز افزونی در حال فعالیت در حوزه فضایی هستند!
به عنوان نمونه کشورهای عربی از جمله عربستان و امارات پروژههای فضایی مشترکی (در زمینه ساخت ماهواره و غیره) با چین دارند و حتی این دو کشور به ترتیب در توسعه زیرسیستم‌هایی از کاوشگر چینیِ چانگئه-4 و 5 مشارکت داشتند.
چین در سال 2018 و 2019 برای دو سال پیاپی توانسته رتبه نخست در زمینه تعداد پرتاب‌های فضایی دنیا را بدست بیاورد؛ به عنوان نمونه در سال 2019 با 34 پرتاب در رتبه نخست و بالاتر از آمریکا با 27 پرتاب قرار گرفت که در هر یک این پرتاب‌ها غالباً بیش از یک ماهواره در مدار قرار گرفته است؛ تعداد 34 پرتاب در سال یعنی بطور میانگین هر 10 روز یک پرتاب انجام شده است! که این رقم در مقایسه با کشورمان که سالانه 1 یا نهایتاً 2 پرتاب انجام می‌دهیم بسیار قابل توجه است. فرآیند ساخت تجهیزات، آزمایش زیرسیستمها، سرهم کردن زیرمجموعه‌ها، آماده‌سازی موشک و ماهواره و فرستادن آن روی سکو و شارژ و آماده‌سازی نهایی … بسیار زمانبر، دقیق و پیچیده است.
حالا شما فکر کنید کشور چین چه مدیریت و برنامه‌ریزی‌هایی کرده است که بتواند ظرف هر 10 روز یک پرتاب انجام دهد! جالب اینکه این پرتاب‌ها از پایگاه‌های پرتاب مختلف و در کلاس‌های وزنی و ابعادی متنوع انجام می‌شود که همین امر کار را بسیار سخت می‌کند یعنی اینطور نیست که یک مدل موشک باشد و هر دفعه همان را پرتاب کنند بلکه این پرتاب‌ها با ماهواره‌برهای مختلف به مقصد مدارهای متفاوت انجام می‌شود.
تسنیم: مهم‌ترین پروژههای فضایی چین را به صورت خلاصه توضیح می‌دهید؟
نکته حائز اهمیت در حوزه هوافضای چین، بحث‌های مربوط به زیرساخت و توجه به توسعه همزمان این فناوری‌ها است، به عنوان نمونه چین در حوزه ماهواره‌های کوانتومی توانسته است به عنوان اولین کشور پیشرو این نوع ماهواره‌ها را آزمایش کرده و در مدار قرار بدهد، موردی که کشورهای دیگر از آن عقب هستند.
به منظور داده‌برداری و برقراری ارتباط بین ماهواره و زمین و نیز کنترل موشکهای بالستیک برد بلند، علیرغم داشتن ایستگاه‌های ثابت فراوان در کشورهای مختلف دنیا، چین از دهه 70 به بعد با طراحی و ساخت کشتی‌های خانواده “یوآنوانگ”، توانست ایستگاه‌های زمینی سیّاری را جهت استقرار بر روی آب‌های آزاد ایجاد کند؛ امروزه از این کشتی‌ها برای پروژههای مهم از جمله ماموریت‌های کاوشی ماه و مریخ یا پروژه‌هایی که نیاز به تعداد زیادی ایستگاه زمینی دارد، استفاده می‌شود؛ وجود این ایستگاه‌های زمینی سیّار، علاوه بر افزایش دقت ماموریت‌های فضایی حاضر، یک تصمیم راهبردی نیز است چرا که اگر روزی با هر یک از کشورهای دوست، مشکل پیدا کنند، میتوانند از این کشتی‌ها برای ماموریت‌های نطامی و غیرنظامی خود استفاده کنند.
چین در سال 2018، بزرگ‌ترین تلسکوپ رادیویی دنیا با قطر دهانه 500 متر را در استان “گوییجو” افتتاح کرد که این دستاورد بسیار بزرگی است که بتواند امواج کیهانی و رادیویی را از عمق فضا برای کارهای علمی استخراج کند.
در زمینه فعالیت بخشخصوصی، چین از سال 2014 تصمیم گرفت که درب‌های کشور خود را به روی بخش خصوصی باز کند تا با نظارت دولت به پروژههای فضایی ورود و فعالیت کنند؛ با تاسیس شرکت‌های خصوصی، نخبگان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، اساتید دانشگاه و موسسات تحقیقاتی بیشتری درگیر طرح‌های هوافضایی شدند و شرکت‌های زیادی نیز به ثبت رسیدند. براساس آمار، تا پایان سال 2019، نزدیک به 140 شرکت فضایی مهم و خاص بصورت جدی در حال فعالیت هستند که از این بین نزدیک به 10 شرکت، فقط در حوزه ساخت ماهواره‌بر مشغول هستند. منظور از عبارت ساخت ماهواره‌بر یعنی ساخت یک موشک از صفر تا 100. جالب اینکه این ماهواره‌برها به صورت دومرحله‌ای، سه‌مرحله‌ای و حتی چهار‌مرحله‌ای با پیشران جامد و مایع طراحی شده‌اند و تعدادی از آنها پرتاب‌های مداری و زیرمداری خود را انجام داده‌اند که در این راه نیز موفق بوده‌اند؛ نکته بسیار مهم این موضوع آن است که متوسط رده سنی این متخصصان و دانشمندان 25 سال است که با انگیزه و انرژی در حال کار و فعالیت هستند چرا که دانشجویان رشته‌های مرتبط با صنایع هوافضا افق روشنی را پیشروی خود مشاهده می‌کنند. در این راستا دولت توانسته است با حمایت‌هایی که انجام می‌دهد موانع را از جلوی پای شرکت‌ها و علاقه‌مندان بردارد و فضا را برای رشد بخش خصوصی مهیا کند تا با جدیت و به صورت عملی و واقعی و نه شعاری کارها صورت پذیرد.
تسنیم: آیا ورود جدی بخش خصوصی به صنعت هوافضای چین، باعث کم‌رنگ‌تر شدن حضور بخش دولتی در این حوزه شده است؟
بخش دولتی نیز در این راه تعطیل نشده است و انواع پروژههای فضایی را با جدیت به پیش می‌برد؛ این قضیه باعث نشده است که بخش دولتی تعطیل شود بلکه دولت چین بخش خصوصی را پتانسیلی می‌داند که باعث رشد و شتاب توسعه صنعت فضایی خواهد شد؛ با این تدبیر، کسانی که به هر دلیلی علاقه‌مند به حضور در بخش دولتی نیستند، دستشان باز است تا بتوانند فعالیت‌های خود را از طریق بخش خصوصی انجام دهند و این یعنی جذب و بهره‌مندی حداکثری از توان نخبگانی کشور.
در زمینه سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، به سبب اقتصاد پایدار کشور چین، سرمایه‌گذارها بسیار راغب هستند که در این حوزه سرمایه‌گذاری کنند و چشم‌انداز آینده را مثبت می‌دانند چرا که مشاهده می‌کنند که چین بحث فضایی را جدی گرفته است و تمام برنامه‌هایی را که اعلام کرده است اجرا می‌کند؛ به عنوان نمونه، بنده که از سال 2014 در چین حضور داشتم و به شخصه شاهد بودم که تمام برنامه‌هایی که دولت در زمینه توسعه نسل جدید موتورهای فضایی، ماهواره‌برهای جدید، کاوشگرها و ماهواره‌های ناوبری و سنجشی اعلام می‌کرد، سر موعد مقرر و به صورت منظم محقق می‌شد و اینطور نبود که یک موعد یا خبری را اعلام کنند و کسی مسئولیت آن را بر عهده نگیرد و صرفاً شعاری و تبلیغاتی از آن استفاده شده باشد.
امروز بسیاری از حامیان مالی شرکت‌های سازنده ماهواره، همگی از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی هستند؛ شرکت دی‌دی (به عنوان یک شرکت نوآفرین در زمینه حمل و نقل اینترنتی- نظیر اسنپ در ایران)، غول‌های اینترنتی چین در بخش تجارت الکترونیک نظیر علی‌بابا، تِنسنت و بَیدو و حتی شرکت سازنده گوشی‌های هوشمند، شیائومی، همگی در بخش فضایی چین ورود کرده‌اند و بصورت منظم سرمایه‌گذاری می‌کنند.
علیرغم شکست آزمایشات اولِ تعدادی از این شرکت‌ها، به دلیل اینکه افق پیشروی این صنعت در کشور چین روشن است، شرکت‌های خصوصی نگران نیستند و با حمایت‌های مالیاتی و سایر بسته‌های حمایتی دولت، با خیال راحت در حال رشد و توسعه هستند؛ جالب اینکه برداشت جامعه علمی چین نیز این است که بخش فضایی و برنامه فضایی دولت جدی است، به تعویق نخواهد افتاد، به آفت مسائل سیاسی دچار نمی‌شود و با شیب مشخصی رو به جلو در حال حرکت است.
تسنیم: وضعیت صنعت هوافضای ایران چگونه است؟
در ایران عزیزمان، به سبب فشارهای بین‌المللی و تحریم‌ها، مشکلات زیادی وجود دارد که قابل انکار هم نیستند که همین امر سبب کُند شدن روند توسعه صنعت در بعضی حوزه‌ها شده است ولی اگر با نگاه به توان داخل، برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت درستی انجام شود، خیلی از موانع به دست خود ما قابل حل است، موردی که چینی‌ها نیز با آن مواجه بوده و هستند؛ یک نکته‌ی بسیار مهم، بحث امید است که برای نسل جوان و نیروهای متخصص اعم از متخصصان شاغل در صنعت و متخصصانِ در حال تحصیل در دانشگاه و مشخصاً در رشته هوافضا باید به آن دقت ویژه‌ای شود؛ امروزه کشوری مانند امارات در حال تلاش برای ترویج و علاقمندسازی جوانان خود به رشته هوافضا است و در این زمینه در حال صرف هزینه است؛ نعمتی که ما در کشور داریم ولی از آن غافلیم.
در موضوع بازگشت نخبگان چینی، در سال 1987 یعنی حدود 40 سال پیش، تنها 5 درصد از دانشجویانی که برای تحصیل به خارج سفر کرده بودند تمایل بازگشت به کشور را داشتند اما به دلیل طرح‌های مشوقانه دولت، از سال 2017 این آمار همواره بالاتر از 78 درصد است و چینی‌های فارغ‌التحصیل پس از بازگشت، به سرعت در بخش‌های مهم خصوصی یا دولتی کشور جذب و مشغول به کار می‌شوند؛ حالا در ایران ما چقدر این حالت وجود دارد، آیا واقعاً از ظرفیت‌های دانشجویان و نخبگان خود استفاده می‌کنیم؟ چقدر از فارغ‌التحصیلان داخلی ما، امید یا شانس فعالیت در بخش فضایی کشور را دارند؟ چند نفر از دانشجویان ایرانی (حتی آن دسته کهبه خارج بورس کرده‌ایم) را جذب کرده‌ایم؟ آیا از بازگشت ایرانیان خارج به کشور استقبال کرده‌ایم؟ چند درصد از پروژههای دانشگاهی ما با صنعت ارتباط دارد؟
تسنیم: ارتباط صنعت با دانشگاه در حوزه صنعت هوافضا در چین چگونه است؟
جالب است بدانید در کشور چین دانشجویان ارشد، از ترم سوم، شغل آتی خود را انتخاب می‌کنند. هر ترم، از طرف صنعت می‌آمدند و یک حالت نمایشگاه کار، در دانشگاه برگزار می‌کردند؛ در آنجا با دانشجویان برای جذب نیرو مصاحبه می‌شد و نکته اینجاست که حجم کار آنقدر بالا بود که دانشجویان برای شرایط و مزایای بهتر، حق انتخاب زیادی داشتند و پروژههای پایانی بچه‌ها غالباً در راستای پروژههای صنعتی کشور بود.
اساتید نیز در این بین کارهای صنعتی زیادی انجام می‌دادند و قراردادهای صنعتی بین دانشگاه و صنعت منعقد می‌شد و موضوع ارتباط صنعت و دانشگاه در تمام دانشگاه‌های چین وجود داشت، به عنوان نمونه در موضوع خودرو، مخابرات، آموزش، هوش مصنوعی و اینترنت اشیاء در همه این موارد دانشگاه با صنعت در ارتباط بود و این قضیه باعث می‌شد اساتید برای دانشجویان پروژههای کاربردی تعریف کنند؛ حالا این امر را با کشور ما مقایسه کنید، آیا چنین مواردی در کشور ما وجود دارد؟ چقدر از تحقیقاتی که انجام می‌شود نیاز صنعت است و چقدر دولت و صنعت آینده‌نگری می‌کنند؟
به عنوان مثال در موضوع خودروهای برقی و وسایل خودرانِ بدون راننده و در موضوعات هوش مصنوعی، دنیا به شدت در حال تحقیق و توسعه است و به همین ترتیب اگر در بسیاری از حوزه‌های فضایی سریع‌تر ورود نکنیم دیگر عقب می‌مانیم و شاید نتوانیم خودمان را به کشورهایی که با شتاب زیاد در این حوزه در حال حرکت هستند، برسیم.
در ایران نیروی متخصص، استعداد، علاقه و ظرفیت وجود دارد فقط کافی است که مدیریت و برنامه‌ریزی پایدار و صحیح انجام شود تا بتوانیم از این نیروها به خوبی استفاده کنیم؛ اگر اساتید دانشگاه امید داشته باشند که قرار است یک کار جدی فضایی انجام شود و پروژه‌ها قرار نیست دستخوش کش‌و‌قوس‌های سیاسی شود، قطعاً کارهای پایدارتری تعریف خواهد شد و اساتید و بچه‌ها هر دو با انگیزه بیشتری کار خواهند کرد.
دانشجویی که امید دارد چند سال دیگر فلان ماهواره و چند سال بعدتر فلان ماموریت فضایی قرار است انجام شود، قطعاً بحث‌های تحقیقاتی را با قوت بیشتری پیگیری خواهد کرد و حاضر است سختی‌ها را به جان بخرد و نقشی در تحقق دستاوردهای کشور ایفا کند؛ فرض کنید قرار است طی یک برنامه ده ساله، شبکه ماهواره‌های ناوبری بومی ایران توسعه پیدا کند، قطعاً کسانی که این موضوع را جلوی خود متصور هستند و مطمئن هستند که مسئولین تحت هر شرایطی به دنبال تحقق این هدف هستند، با انگیزه بیشتری کار می‌کنند و خود را درگیر چنین پروژه‌هایی خواهند کرد؛ صنعت نیز با تعریف مشکلات خود و پرداخت هزینه، قطعاً از نیروهای دانشگاهی و بازوهای علمی-صنعتی کشور استفاده خواهد کرد، حال در این شرایط آیا باز دانشگاه‌های ما تمایلی به تعریف پایان‌نامه برای خاک خوردن در کنج اتاق و طبقات کتابخانه دارند؟
اینها نکاتِ مهم و درس‌هایی است که ما باید از کشورهای در حال توسعه نظیر چین که با برنامه‌ریزی دقیق، صحیح و پایدار کار می‌کنند یاد بگیریم و الگوبرداری کنیم.
در این فرصت بنده میخواهم مزیت‌ها و ویژگی‌های خاص کشور چین را که برای ما قابل یادگیری است در شش سرفصل عنوان می‌کنم:
موضوع اول و مهم؛ عزم واقعی دولت چین است چراکه دولت این کشور واقعاً می‌خواهد که پیشرفت کند؛ مهم این است که دولتمردان ما در ایران نیز باور داشته باشند که اهداف مدنظر، تحت هر شرایطی باید به معنای واقعی و نه شعاری محقق شوند؛ ببینید دولت چین واقعاً عزم پیشرفت دارد، برای همین تمام موانع و معضلات را کنار می‌زند، بخش خصوصی، دولتی و تمام نیروهای صنعت، نخبگان و متخصصان خود را فرامی‌خواند و از آنها استفاده می‌کند تا اهداف مدنظر محقق شود و نکته مهم این است که چین سعی می‌کند این پیشرفت‌ها در تمام حوزه‌ها به صورت متوازن انجام شود.
موضوع دوم برنامه‌های پایدار و متوازن است؛ کشور چین چشم‌اندازها و برنامه‌های مختلفی از جمله برنامه‌های 5 ساله، 10 ساله، 20 ساله و 40 ساله دارد و امروز برنامه فضایی چین تا سال 2050 معلوم است و صنایع مختلف دقیقا می‌دانند که با توجه به این سند قرار است چه اتفاقی بی‌افتد و باید به چه فناوری‌هایی برسند. در کنار این برنامه‌های بلندمدت، برنامه‌های کوتاه‌مدت از جمله سند 2025 یا سند 2035 نیز تعریف شده است تا طبق این راهبردها به جلو حرکت می‌کنند. اینطور نیست که این راهبرد در میانه راه مدام عوض شود، مثلاً اگر برنامه اعزام به مریخ داشته باشند سر زمان مقرر باید این برنامه محقق شود چراکه در ابتدای راه به خوبی برنامه‌ریزی‌های لازم انجام شده که همین امر باعث می‌شود که این کشور بتواند زیرساخت‌های خود را به صورت متوازن و متناسب با نیازهایی که دارد گسترش دهد.
موضوع بعدی ثبات اقتصادی و فضای مساعد برای کسب و کار است که این خود باعث می‌شود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی با اعتماد در حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری کنند؛ این امر باعث حرکت اقتصاد دولتی به سمت نوع صحیحی از اقتصاد خصوصی و پویا می‌شود البته خصوصی‌سازی لزوماً موضوع خوبی نیست یعنی نباید همه حوزه‌ها را خصوصی کنیم. دولت چین در جای خود بویژه حوزه‌های راهبردی کار خود را به خوبی انجام می‌دهد اما فضا را طوری مهیا کرده است تا یکسری کارها و وظایف را بخش خصوصی انجام دهد و در آن زمینه‌ها رشد کند که این امر خود کمک بزرگی به دولت است و باید دقت کنیم که با برداشت اشتباه و رویه‌های غلط، خصوصی‌سازی به اقتصاد کشور لطمه خواهد زد.
موضوع دیگر رشد چشمگیر شرکت‌های خصوصی است؛ در این کشور شاهد هستیم که بسیاری از نخبگان و متخصصانِ توانمند که به هر دلیل تمایل همکاری مستقیم با بخش دولتی و نظامی را ندارند به شرکت‌های خصوصی مراجعه می‌کنند (و یا خود شرکت تاسیس می‌کنند) و با رشد و شتابی که این بخش‌ها دارند، ایده‌های خود را بهتر عملی می‌کنند.
موضوع پنجم، درک صحیح چین از بازار آینده است؛ چین خوب می‌داند که بحث پیشروی دنیا مباحث مرتبط با اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی، ربات‌ها و وسایل خودران است، در نتیجه زیرساخت‌های خود را برای این موضوعات آماده می‌کند. در موضوع زیرساخت‌های فضایی، این کشور در حال توسعه منظومه ماهواره‌ای لازم برای گسترش نسل جدید شبکه ارتباطات و مخابرات، نسل پنجم و ششم شبکه اینترنت ماهواره‌ها و غیره است که این امر مستلزم این است که صنعت در زمینه فناوری‌های کلیدیِ لازم پیشرفت کند و بحث زیرساختها، زیرسیستمها و ماهواره‌برهای متناسب تامین شوند. در صورت تحقق این امر، ضمن تامین مباحث امنیتی و راهبردی، این کشور می‌تواند از این موضوعات کسب درآمد کند.
در زمینه تصاویر و داده‌های دریافتی از ماهواره‌های سنجشی و ناوبری، بسیاری از شرکت‌های چینی با پردازش تصاویر و تحلیل دقیق داده‌ها بخوبی در شرایط بحران (نظیر سیل، زلزله، و حتی کرونا) اوضاع را مدیریت می‌کنند، همچنین با فروش این اطلاعات و خدماتِ مبتنی بر آنها، برای خود کسب درآمد می‌کنند؛ بحث‌های راهبردی صنعت فضایی علاوه بر قوی شدن کشور و افزایش اقتدار ملی، سبب رسوخ دانش و رشد سایر صنایع نیز می‌شود.
موضوع ششم بحث همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فضایی است؛ کشور چین با شناخت صحیحی که از بازار و نیازهای آینده دارد، همکاری‌های بین‌المللی متنوعی تعریف کرده است که طی آنها علاوه بر تبادل دانش و تجربه و تامین نیازهای فناورانه، خدمات و محصولات خود را صادر می‌کند.
در پایان امیدوارم مسئولان و دولتمردان کشورمان با نگاه صحیح و برنامه‌ریزی دقیق، از ظرفیت و توان داخلی برای توسعه هرچه بیشتر و پایدارتر صنعت فضایی کشور بهره ببرند و شاهد پیشرفت روزافزون کشورمان در حوزه‌های مختلف باشیم.